Ο πλούτος του νέου Λεξικού Κυρίων Ονομάτων του καθηγητή Γιώργου Μπαμπινιώτη το καθιστά στην ουσία μια μικρή εγκυκλοπαίδεια, εύχρηστη, συνοπτική, τόσο ώστε να χωράει λειτουργικά στη σύγχρονη καθημερινότητα, πλάι στα smartphones και τους κώδικες της ψηφιακής επικοινωνίας
Πηγή: Protagon.gr
12 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2022, Ελευθερία Κόλλια
Έχει ασχοληθεί –στα εννέα λεξικά που έχει ήδη εκδώσει– σχεδόν µε όλες τις κύριες πλευρές της γλώσσας. Την ερµηνεία της σηµασίας και τη χρήση των λέξεων, την παραγωγή και τη σύνθεσή τους, την ορθογραφία, µε τα συνώνυµα και τα αντώνυµα των λέξεων, τις δυσκολίες και τα λάθη που µας ακολουθούν σχεδόν καθηµερινά. Τι έλειπε; Ενα λεξικό για τα κύρια ονόµατα, ανθρώπων αλλά και τόπων. Ο Γιώργος Μπαµπινιώτης, καθηγητής Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήµιο Αθηνών, αισθάνεται ότι «αξιώθηκε» να καταπιαστεί και µε αυτό. Το «Λεξικό Κυρίων Ονοµάτων» είναι το νέο πόνηµά του, µε τη σφραγίδα του Κέντρου Λεξικολογίας, έργο «πολιτισµικό και βαθύτατα γλωσσικό», όπως εκτιµά ο ίδιος.
Το Λεξικό συνιστά ταξίδι στον κόσµο των ονοµάτων, µε περισσότερα από 2.700 λήµµατα τόπων και προσώπων, ελληνικών και ξένων, αρχαίων καινέων. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι η ιστορία των ονοµάτων παρακολουθείται σε βάθος χρόνου, ως τις αρχικές πηγές τους. Η φυλλοµέτρηση του τόµου αποκαλύπτει δε εντυπωσιακό φάσµα κατηγοριών στις οποίες εµπίπτουν τα κύρια ονόµατα, καθώς έχουν οµαδοποιηθεί θεµατικά, µε πολύτιµα συγκεντρωτικά σχόλια (µπλε σελίδες).
Ανθρωπωνύµια αντληµένα από τη βυζαντινή ιστορία, όπως «Βαρδής» και «Φωκάς». Από τον ιουδαϊκό κόσµο την εποχή της Καινής Διαθήκης, όπως «Ανδρέας», «Παύλος »και «Φίλιππος». Ονόµατα που εµπεριέχουν έµµεση ευχή – Πολυχρόνιος, Ρίζος (να «ριζώσει», να επιβιώσει το νεογέννητο), Στέργιος (από το «στέρεος»), Στυλιανός (µεταξύ άλλων, να στεριώσει σαν στύλος). Ονόµατα θεοφορικά, που εµπεριέχουν τον Θεό, όπως «Θεανώ».
Δηλωτικά αρετών, όπως «Ακριβή» και «Αρετή», «Χάιδω» και «Χαρά». Αλλά και µε κεντρική έννοια τη δύναµη («αλκή»), όπως «Αλκαίος», «Αλκιβιάδης», «Αλκµήνη» και «Άλκηστη».
Ο πανεπιστηµιακός δάσκαλος µιλά στο Protagon για την εργώδη προσπάθεια που κρύβει ένα λεξικό, «ενίοτε την αποκαλώ και κτηνώδη» – λέει σκωπτικά–, «έχω όµως καταλήξει ότι είναι λάθος ο όρος, γιατί η προσπάθεια αυτή κρύβει και σηµαντική απόλαυση». «Στο ερµηνευτικό λεξικό, η χαρά είναι µεγάλη όταν ανακαλύπτεις µια σηµασία της λέξης. Όταν συντάσσεις ετυµολογικό λεξικό, η µείζων ευχαρίστηση είναι η αναζήτηση του προέλευσης της λέξης. Εδώ, µιλάµε για ένα έργο σύνθετο, ένα ετυµολογικό, ερµηνευτικό, αλλά και ιστορικό λεξικό. Απόλαυση αλλά και ευθύνη. Το όνοµα είναι ταυτότητα, ας µην το ξεχνάµε αυτό.
»Η πιο απαιτητική προϋπόθεση για ένα τέτοιο λεξικό είναι η προσπάθεια εξεύρεσης της απόδοσης της λέξης µέσα στον χρόνο. Γίνεται αναγωγή σε πλήθος βιβλίων. Ο έλεγχος πρέπει να είναι πλήρης, ως προς το πότε εµφανίζεται στα ελληνικά αλλά και το πώς. Η ελβετική «Λωζάννη» ήταν κάποτε «Λαφσώνιον», «Λουζάνα» αλλά και «Λαυσάννε», πηγαίνει πίσω ως τον 18ο-19ο αιώνα η ιστορία της. Τα νησιά µας έχουν προελληνικά ονόµατα, είναι παµπάλαια.
Ανακαλύπτουµε κατ’ αυτόν τον τρόπο την ιστορία τόπων που ήδη γνωρίζουµε, γνώση που µας χαρίζει άλλη διάσταση. Μιλάει κανείς για τη Λευκάδα, φέρ’ ειπείν, γνωρίζοντας ότι από τον Μεσαίωνα έφερε το όνοµα Αγία Μαύρα (Santa Maura), από το κάστρο της Αγίας Μαύρας, που αποτελούσε επί αιώνες οχυρωµένο κέντρο του νησιού».
Ανακαλύψεις
Είναι γεγονός: όσο υψηλό αισθητήριο και αν διαθέτει κανείς, όση γνώση και αν έχει συγκεντρώσει µέσα στα χρόνια, ποτέ δεν θα πάψει να
εντυπωσιάζεται µε τους θησαυρούς της γλώσσας. Με το Λεξικό, δεν τελειώνουν οι ανακαλύψεις: ο ποταµός Νιαγάρας στη Βόρεια Αµερική
εσωκλείει στα οκτώ του γράµµατα την ορµή µε την οποία ρέει, χάρη στην ινδιάνικη αφετηρία του, ne – aggara, που θα πει «καταιγιστικά νερά». Αλλά και ο Σπερχειός στη δική µας Στερεά Ελλάδα έχει τη ρίζα του στο ρήµα σπέρχω / -οµαι, δηλαδή ορµώ, ρίχνοµαι. Σε αντίθεση µε τον γαλλικό Σηκουάνα, που φέρει ως στοιχείο της ταυτότητάς του την ηρεµία, από την κέλτικη λέξη «soghan», «γαλήνιος», «ήρεµος».
Πώς παίρνει λεξικογραφική µορφή όλος αυτός ο πλούτος; «Αν δεν υπήρχε η τεχνολογία, θα ήταν αδύνατο να γίνουν όλα αυτά τα λεξικά», υπογραµµίζει ο κ. Μπαµπινιώτης, θυµίζοντας ότι στο παρελθόν τα λήµµατα και η σηµασία τους γράφονταν σε δελτία και από τη γραφοµηχανή κατέληγαν στο τυπογραφείο, µπαίνοντας µετά στη µέγγενη των διορθώσεων. Κάνοντας, µε άλλα λόγια, το «λεξικό» και το «κατόρθωµα» να ακούγονται περίπου ως συνώνυµα…
Στη φωνή του, στην εκφορά του λόγου του, αποτυπώνεται ο θαυµασµός για τη γλώσσα, ενόσω αφηγείται την πρώτη επαφή του µε τα λεξικά –πολύ προτού ασχοληθεί µε τα δικά του πονήµατα, αρχής γενοµένης το 1998–, κι ενώ ακόµη βρισκόταν στο πλευρό του δασκάλου του Γεώργιου Κουρµούλη, από τη δεκαετία του 1970 ακόµη.
Η Λούλα, το ψυχικό και ο Κουασιµόδος
Οσοι θελήσουν να αναζητήσουν πληροφορίες για το όνοµά τους στις σελίδες του Λεξικού, θα πρέπει να είναι ενήµεροι για το εξής: το έργο
περιλαµβάνει και υποκοριστικά, χαϊδευτικά και συντοµευµένα ονόµατα, άλλωστε «ο υποκορισµός είναι πράξη αγάπης σε πρόσωπο», λέει ο καθηγητής. Το όνοµα «Λούλα» για παράδειγµα, µπορεί να προέρχεται από το «Σπυριδούλα», το «Δηµητρούλα», το «Μαρούλα», ενώ µερικές φορές έχει ως αφετηρία απλώς και µόνο το σύµφωνο «λ» πριν από την κατάληξη (π.χ. όταν χρησιµοποιείται ως χαϊδευτικό των ονοµάτων Κανέλλα, Γαρυφαλλιά, Κρυσταλλία, Ευαγγελία κ.ά.).
Στα τοπωνύµια, αξιοσηµείωτη είναι τόσο η αναδροµή στο χθες (γνωρίζατε ότι η Πεύκη λεγόταν Μαγκουφάνα και η Φιλοθέη Νέα Αλεξάνδρεια;), όσο και η τρόπον τινά ερµηνεία τους. Το Ψυχικό πήρε το όνοµα του από ένα πηγάδι που άνοιξαν ντόπιοι κτηµατίες το 1923 για ψυχικό, δηλαδή ως πράξη ελεηµοσύνης. Το Μπουρνάζι έρχεται από την παλιά αθηναϊκή οικογένεια Μπουρνάζου. Πιθανότατα και το Περιστέρι, από την µεσαιωνική οικογένεια Περιστέρη, που κατείχε εκεί εκτάσεις γης. Το Κουκάκι οφείλει το όνοµά του στον Δηµήτριο Κουκάκη – ήταν ο πρώτος που έχτισε σπίτι στην περιοχή, διατηρώντας εργαστήριο κλινοποιίας.
Από τον τόµο δεν λείπουν λέξεις και ονόµατα που γεννήθηκαν στον ίσκιο λογοτεχνικών ηρώων. Οπως ο «γαργαντούας» από το έργο του Ραµπελέ, ο «Ιαβέρης» και ο «Κουασιµόδος» από τα συγγραφικά θαύµατα του Ουγκό, ο «αµφιτρύωνας» και ο «ταρτούφος» από τις οµώνυµες δηµιουργίες του Μολιέρου. Ο πλούτος του λεξικού το καθιστά στην ουσία µια µικρή εγκυκλοπαίδεια, εύχρηστη, συνοπτική, τόσο ώστε να χωράει λειτουργικά στη σύγχρονη καθηµερινότητα, πλάι στα smartphones και τους κώδικες της ψηφιακής επικοινωνίας.